Sila koja daje besmrtnost, božanskog porekla, stara najmanje 10.000 godina, dugačka 940 kilometara i široka ponedge oko 700 metara, strateško stanište ljudi od antičkog doba a životinja i od ranije, svojim tokom danas razgraničava tri države a na ovim prostorima poznata je kao reka Sava. I u ponedeljak, 1. juna, slavi svoj dan.
Stari spisi kažu da naziv Sava, koji najbolje oslikava karakteristike ove reke, potiče od grčke reči σα, σως (ѕa, sos) koji znači jak, snažan, siguran. Kada se na ovu reč doda sufiks – ava, Sava u mitologiji postaje snažna reka koja bogu Zevsu (Dunavu) naliva nektar i hrani ga ambrozijom da bi bio besmrtan.
Od hidronima Sava vodi poreklo i ime Sabazios (Σαβαζιος), sa Save. U mitologiji, Sabazije je tračko-frižansko božanstvo, čiji je otac je Zevs, koji se u vidu zmije sjedinio sa Persefonom, Hadovom ženom u njegovim dvorima kraj reke Stiks, granice između ovog i podzemnog sveta.
Reka Sava je, kako pokazuju dostupni podaci, probila svoj današnji koridor savladavši barijeru kod Podsuseda, otprilike pre 10.000 godina, ili jednostavnije rečeno, na samom kraju poslednjeg ledenog doba. Tada se, nekada dugački i jedinstveni masiv razdvojio na tri manje geografske celine: Samoborsko gorje, Medvednicu i Kalnik. Od tog vremena do danas Sava je nataložila ogromne količine šljunka i peska celom svojom dolinom, a negde je debljina tih naslaga i do 40 metara.
Ova pitoma balkanska lepotica, smirena i postojana, nastaje u severozapadnoj Sloveniji spajanjem dve manje imenjakinje – ponornice Save Dolinke i jezerske reke Save Bohinjke. Na nadmorskoj visini od 1.222 metra u Julijskim Alpima, planinskom vencu koji dele Slovenija i Italija koji je zbog svoje impresivnosti ime dobio po rimskom vojskovođi Gaju Juliju Cezaru, kao potok Nadiža izvire Sava Dolinka. Ovaj potok zatim ponire pa ponovo izvire kao Sava Dolinka u blizini Kranjske Gore i pruža se dužinom od 45 kilometara. Sava Bohinjka izvire iz Bohinjskog jezera i duga je 31 kilometar.
Posle spajanja dve manje reke kod mesta Radovljica, sada već moćnija Sava nastavlja ka jugoistoku pored Kranja i Ljubljane, odakle kreće na istok vijugajući kroz brojne klisure. Kod mesta Zidani Most menja tok ka jugostoku i prolazi kroz mesta Brežice i Krško, od koga je na samo tri kilometra nizvodno na levoj obali plahovite reke podignuta Nuklearna elektrana Krško, čiji su suvlasnici Slovenija i Hrvatska.
Odatle kreće kroz Hrvatsku na mestu gde se u nju uliva Sutla, a onda vrlo brzo stiže do Zagreba. Tu menja svoj brzi planinski temperament i postaje mirna ravničarska reka, a niska široka ravnica često je plavljena iz plitkog korita pa je stvoreno močvarno područje poznato kao Park prirode Lonjsko polje.
Simbolično značenje vode kao izvora života ali i smrti, Sava slikovito pokazuje na mestu gde se u nju uliva reka Una, blizu hrvatskog sela Jasenovac u kojem je tokom Drugog svetskog rata, u okviru ustaške Nezavisne države Hrvatske, izgrađen koncentracioni logor u kojem je za četiri godine ubijeno oko 700.000 Srba, Jevreja i Roma.
Sava odatle nastavlja dalje prema istoku, čega se drži sve do ulivanja u Dunav. Istovremeno, od Jasenovca reka Sava pravi prirodnu granicu između Hrvatske i Bosne i Hercegovine, odakle se u nju ulivaju reke Vrbas i Bosna, a kod Sremske Rače i reka Drina.
Tu je i tromeđa Hrvatske, Bosne i Hercegovine i Srbije, a nakon ušća Drine u nju Sava ulazi u Srbiju. Kod sela Hrtkovci, nedaleko od Rume, na levoj obali reke podignuta je Gomolava, praistorijski arheološki lokalitet koji je bio naseljen tokom šest milenijuma i obuhvata arheološke slojeve od kasnovinčanskog perioda, preko eneolita i ranog bronzanog doba do gvozdenog doba. Radovi na ovom lokalitetu traju i danas, a reka pravi velike probleme jer skida slojeve materijala.
Odatle ova smirena “dama” kreće ka Sremskoj Mitrovici, gde je na ušću Bosuta u Savu, na južnim obroncima Fruške Gore, u 1. veku niklo antičko naselje Sirmium, čiji ostaci postoje i danas. U njemu ili okolini je, prema istorijskim podacima, rođeno najmanje sedam vladara Rimskog carstva: Trajan Decije, Aurelijan, Prob, Maksimijan, Hostilijan, Konstancije II i Gracijan. Ovaj grad je postao prestonica Rimskog carstva 1. marta 293. godine za vreme vladavine cara Galerija i bio je to nekoliko decenija.
Reka Sava nastavlja dalje prema Šapcu, koji se šepuri na njenoj desnoj obali. Njegovi stanovnici veruju da je grad dobio ime baš po ovoj reci: Sava – Savacium – Savac – Šabac. Ona je, kako kažu, mesto gde se rodio Šabac (tvrđava Stari grad), mesto koje nas je u prošlosti geografski razdvajalo (granica sa Austro-Ugarskom) ali i mesto koje je predstavljalo kapiju grada i Evrope.
Put ka Dunavu reku Savu vodi zatim preko mesta Debrc, severne prestonice Nemanjića, gde je stolovao kralj Dragutin. Po predanju, kraljev dvor se nalazio na Gradužini, bregu koji dominira nad strateški važnom okukom Save na mestu Malo Duboko. O ostacima ovog srednjovekovnog grada svedočanstva su ostavili Konstantin Jireček, Vuk Karadžić, Milan Đ. Milićević, Feliks Kanic, ali država ovaj lokalitet do danas nije zaštitila, iako je još 1945. to tražio Veljko Petrović, upravnik Umetničkog muzeja, kako je tada zvan Narodni muzej.
Sava idući prema Beogradu protiče i kroz Kupinovo, jedino sremsko selo koje je bilo kraljevski grad. U njemu su ostaci grada Kupinika, sedišta srpskog despota Lazarevića i Đurđa Brankovića, koji su Turci 1521. godine spalili. Tu se nalazi i Crkva Svetog Luke, najstarija pravoslavna crkva severno od Save i Dunava, koja je iz temelja rušena i obnovljena 1730. godine.
U blizini je i Obedska bara, prirodni rezervat izuzetne lepote iznikao na napuštenom koritu reke Save prepun biljnog i životinjskog sveta i jedno od retkih mesta gde je moguće videti i jedinu zmiju otrovnicu na ovim prostorima – šarku, kao i retke biljne vrste – žuti lokvanj, močvarnu orhideju, barsku paprat… Obedska bara je proglašena za zonu od izuzetne važnosti za ptice Evrope, a bila je zaštićena oblast još od strane austrougarskog dvora, davne 1874. godine.
Posle putešestvija dugačkog skoro hiljadu kilometara reka Sava stiže do Beograda, gde njena širina na ušću u Dunav iznosi 290 metara. Na tom mestu nikao je jedan od prvih i najlepših gradova u Evropi – Singidunum. Prema grčkom pesniku Apoloniju sa Rodosa, Singi je naziv starog ratničkog keltskog plemena koje je oko 240. pre nove ere osnovalo prvo naselje na teritoriji današnjeg Beograda, a koje se zvalo Singidunum (Singi – naziv plemena, dunum – grad, naselje). Naselje je, prema ovom izvoru, bilo smešteno na steni Kauliak – današnji Kalemegdan. Naselje su kasnije utvrdili Rimljani a zatim su ga naizmenično osvajali Huni, Sarmati, Istočni Goti, Gepidi, Vizantija i Avari. Godine 876. se prvi put pominje pod imenom Beograd jedan od najstarijih gradova u Evropi, koji se obnavljao iz pepela barem 38 puta.
Područjem Beograda reka Sava teče u dužini od 30 kilometara. Ušće Save u Dunav, ispod Kalemegdana, nalazi se na nadmorskoj visini od 68 metara. Na samom ušću u Dunav nalazi se Veliko ratno ostrvo, koje je od davnina predstavljalo značajnu vojno-stratešku tačku osvajanja ili odbrane Beograda. Turci su tokom prve opsade Beograda, 1521 . godine, odavde napadali beogradsku tvrđavu, a slično su činili i austro-ugarski vojnici prilikom napada 1915 . godine. Teritorija Velikog ratnog ostrva danas je stanište za prirodne retkosti, retke i ugrožene vrste ptica.
Međunarodni dan reke Save obeležava se svakog 1. juna. Države kroz koje protiče ova reka – Slovenija, Hrvatska, Bosna i Hercegovina i Srbija – su 2002. godine potpisale „Okvirni sporazum o slivu reke Save“.
Autor: Biljana Živančević
