Cionističke ideje o stvaranju jevrejske države koje su započeli rabin Alkalaj i Teodor Hercel veoma brzo su uzele maha kako u Srbiji tako i u Evropi, pa i šire. Među srpskim Jevrejima u to vreme pojavilo se još jedno ime koje je udarilo snažan pečat nastojanjima za uspostavljanjem jevrejske države a ujedno i jačanjem srpsko-jevrejskog prijateljstva – David Albala.
Daleke 1886. godine, u porodici skromnih sefardskih Jevreja u Beogradu, rođen je David Albala. Malo je poznato da je David Albala rođen kao David Kov i da je bio jedno od sedmoro braće i sestara. Nakon smrti oca, a nedugo zatim i majke, sva deca su data na usvajanje. Davida 1892. godine usvajaju tetka Sofija i teča Isak i on od tada nosi njihovo prezime.
David Albala je veoma rano postao svestan svojih korena i porekla. Osnovnu školu je završio kod Saborne crkve u Ulici kralja Petra, koja je kasnije dobila i naziv „Kralj Petar“. Nakon završene Prve beogradske gimnazije 1905. godine bio je izabran za predsednika lokalnog cionističkog društva.
Roditelji su ga na studije medicine poslali u Beč, a taj odlazak bio je od presudnog značaja za njegov život i odredio je tok borbe za ciljeve i stavove koje je tamo i formirao. Odmah po dolasku u Beč Albala je postao aktivan u raznim jevrejskim organizacijama tog vremena. Pred veoma izraženim, nabujalim antisemitizmom, megalomanskim pangermanizmom i buđenjem nacionalne svesti kod Jevreja, u Albali se probudio inat koji ga je mobilisao da se aktivira a ubrzo postane i veoma uticajan u jevrejskim organizacijama u Beču. Tome su dodatno doprinele njegova rečitost i odlično govorništvo.
Cionistički i jevrejski pokreti pojavom Teodora Hercela su osvajali srca mladih Jevreja u to vreme i pojavljivali su se kao pečurke posle kiše. A takvi pokreti, pre svega sa Balkana, bili su jedni od najaktivnijih jer su predstavljali žarišta koja su vaspitavala generacije i generacije jevrejske omladine kasnije, koji su postajali pobornici i u ostalim delovima Evrope širili stavove i ubeđenja o neophodnosti uspostavljanja jevrejske države.
David Albala je jedno vreme radio kao blagajnik a kasnije i direktor jevrejskog udruženja jugoslovenskih akademaca „Bar Giora“ u Beču. Diplomirao je 1910, a finansijsku pomoć za školovanje u inostranstvu dobio je od jevrejske organizacije „Potpora“ i od istaknutih pojedinaca, Jevreja kao što su Bencion Buli i Hajim Melamed.
U Beču je veoma blisko sarađivao i sa Aleksandrom Lihtom, predvodnikom cionističkog pokreta u Hrvatskoj kao i sa ostalim Jevrejima sa naših područija. Po povratku u Beograd osniva Jevrejsko omladinsko društvo „Gideon“ i tamo nastavlja već utabanom stazom koju je rabin Alkalaj započeo da vaspitava i podiže jevrejsku decu u duhu cionizma.
Nakon odsluženja vojnog roka radi kao lekar na brodu koji je plovio između Trsta i Južne Amerike, ali samo do 1912. godine i izbijanja Prvog balkanskog rata kada se usled nedostatka lekara vraća u Kraljevinu Srbiju kao istinski rodoljub i učestvuje u Prvom i u Drugom balkanskom ratu.
Sa početkom Prvog svetskog rata ponovo stupa u vojsku kao trupni lekar i učestvuje u Cerskoj i u Drinskoj bici. Lečeći bolesnike dobija tifus, a sa njim i čin kapetana. Godine 1915. povlači se sa ostatkom vojske preko Albanije, čega se oporavljao na Krfu a kasnije i u Bizerti, Tunisu i Kairu gde je usavršio engleski jezik.
Na Krfu se mladi srpski oficir jevrejskog porekla prvi put susreće sa Nikolom Pašićem i predočava mu ideje o tome kako da se pomogne izmorenoj i iscrpljenoj majci Srbiji i kako da se informiše američka javnost o ciljevima i strategijama Srbije. Veoma ubrzo su donete odluke o slanju Albale u Ameriku radi prikupljanja finansijske pomoći.
Sam Albala je bio veoma dobro upoznat sa radom jevrejskih cionističkih društva u to vreme u svetu, pa je smislio kako da iskoristi celokupnu situaciju zarad pridobijanja jevrejske i američke podrške za svoju otadžbinu Kraljevinu Srbiju na međunarodnom planu i za prikupljanje finansijske pomoći kao i za nastavak delovanja u cilju formiranja jevrejske države.
Nakon bitke na Kajmakčalanu i služenju vojske na Solunskom frontu, tačnije iza linija Solunskog fronta, u francuskoj vojnoj bolnici Nikola Pašić šalje tada 31-godišnjeg kapetana kraljevske vojske Dr.Davida Albalu u vojnu misiju put Amerike.
Odmah pri dolasku u Ameriku, upoznaje sudiju Vrhovnog suda Louisa Brandeisa sa kojim postaje veoma dobar prijatelj, a preko njega i Hajima Vajcmana koji je u to vreme bio predsednik cionista sveta da bi kasnije postao prvi predsednik novostvorene države Izrael (1949-1952). Sem Hajima Vajcmana, Albala je stupio u kontakt i sa ostalim znamenitim jevrejima tog doba Stefanom Vajsom, Sajrusom Edlerom i dr.
Odmah po njegovom dolasku u Ameriku i uspostavljanju kontakata, objavljena je Balfourova deklaracija 2. novembra 1917. godine, nazvana po tadašnjem britanskom ministru inostranih poslova Arturu Džejmsu Balfouru koji je u ime svoje vlade podržao težnje jevrejskog naroda za izgradnju nacionalne države u Palestini koja je tada bila pod Otomanskim carstvom.
Mladi Albala je to video kao izvanrednu priliku koja se ne pruža često ne bi li ubedio srpsku vladu da bude prva zemlja 27. decembra 1917. godine nakon Velike Britanije, koja će prihvatiti i podržati Balfourovu deklaraciju.
Jedan od razloga takve odluke Velike Britanije je, pored lobiranja cionističkih krugova, i jasna netrpeljivost koja se u to vreme pojavljivala u Evropi prema Jevrejima koji su je kao izbeglice preplavili i u kojoj nisu bili baš rado primani. Na ulicama Londona u to vreme bile su česte demonstracije protiv Jevreja. Trideset godina kasnije, ista ta Velika Britanija stala je na stranu Arapa u prvom jevrejsko-arapskom sukobu nakon Drugog svetskog rata 1948. godine u borbi za nezavisnost Izraela.
Kako je javnost u Americi nakon Balfourove deklaracije bila ushićena i kako nije bilo glasila koji nije prenelo tu vest, Albala dolazi na ideju da to iskoristi ne bi li nagovorio srpskog izaslanika u Americi Milenka Vesnića a preko njega i srpsku vladu da Srbija prihvati deklaraciju i tako zadobije simpatije američke i jevrejske javnosti. U to vreme je malo ko u Americi znao za malu balkansku zemlju koja je bila u velikim problemima.
Milenko Vesnić veoma brzo dobija pristanak srpske vlade da u njeno ime objavi podršku Balfourovoj deklaraciji. U pismu koje je neposredno nakon Balforove deklaracije Albali uputio iz Vašingtona srpski diplomata i političar, a kasnije i predsednik vlade i ministar inostranih poslova Kraljevine SHS Milenko Vesnić pisalo je:
„Želim da izrazim simpatije srpske Vlade i naroda prema našoj jevrejskoj braći i njihovim naporima da ponovo uspostave svoju voljenu zemlju u Palestini, što će im omogućiti da zauzmu mesto u Društvu naroda u skladu sa svojim brojnim sposobnostima i neupitnim pravima. Sigurni smo da će to ne samo biti u njihovom interesu, već i u interesu čitavog čovečanstva… Znate, dragi kapetane Albala, nema nacije na svetu koja više podržava ovaj plan od Srbije. Kako da ne učestvujemo u vašim naporima i tugi koji traju vekovima, naročito kada su se naši zemljaci vašeg porekla i vere borili za svoju srpsku domovinu kao naši najbolji vojnici? Biće tužno videti naše jevrejske sugrađane kako odlaze i vraćaju se u obećanu zemlju, ali utešićemo se mišlju i nadom da će ostati naša braća, da su nam ostavili deo svog srca i da će upravo oni biti najjača veza između Izraela i Srbije„.
Srpska podrška Balforovoj deklaraciji pokrenula je i druge zemlje da učine isto. Ovakav potez Kraljevine Srbije, osim zvanične podrške „male i pravdoljubive “ Srbije jevrejskom narodu, važan je iz još dva razloga. Prvi je što se tada prvi put u zvaničnim dokumentima pojavljuje naziv države Izrael pa se može reći da je Kraljevina Srbija prva kumovala nazivu nove države. Ni mnogo godina posle toga sa sigurnošću se nije znao naziv nove jevrejske države, a postojala je i vema jaka struja koja je težila da se nova država nazove Judeja.
Druga, ne manje važna stvar, je da se prvi put koristi termin „istorijskog prava“ uzimajući u obzir da se i neki današnji politički ciljevi mnogih zemalja zasnivaju i počivaju na tome. Na taj način, Srbija je ostavila neizbrisiv trag u formiranju prve moderne jevrejske države – Izraela a uporedo i uvođenju nove terminologije u međunarodnom pravu. To pismo je bilo uručeno i adresirano ni manje ni više nego na samog kapetana Dr.Davida Albalu, srpskog heroja, nosioca Albanske spomenice, sefardskog Jevrejina i cioniste rođenog Beograđanina.
Nakon toga sve je bilo mnogo lakše. Srbija je zadobila simpatije američke i jevrejske javnosti. Na mnogim sastancima i skupovima, koji su često bili i javni mitinzi, dr Albala se predstavljao kao ono što je bio: Jevrejin, cionist, rodom iz Srbije, hrabre i tolerantne zemlje – i ti njegovi iskazi odmah su pridobijali srca mnogih.
U toku misije u kojoj nije bio sam, Albala je uspeo da obezbedi ratni zajam za Srbiju u visini od milion dolara, kao i veliku sumu u privatnim donacijama. Jevrejsku i američku javnost je uspeo da pridobije na stranu Srbije. Za nešto manje od dve godine koliko je tamo proveo, proputovao je celu Ameriku uzduž i popreko.
Uporedo sa misijom vezanom za Srbiju, Albala je lobirao i za jevrejsku stvar, pa je bio jedan od organizatora prve jevrejske dobrovoljačke vojske koja je prodefilovala Petom avenijom u Njujorku. Srpski kapetan Albala je u proleće 1918. godine bio na čelu povorke sa američkim majorom Vajtom koja je prva poslata u Palestinu da bi se borila za njeno oslobođenje od osmanlijske vlasti. A slika njih dvojice je izašla i u veoma čitanom „American Jewish News” časopisu.
Pored počasnog konzula Srbije u to vreme u SAD Mihaila Pupina, koji je bio prijatelj američkog predsednika Vudrou Vilsona, znatan uticaj na to da se srpskom narodu oda najveća počast u istoriji SAD u to vreme imali su i David Albala, kao i prvi srpski poslanik u Americi Ljubomir M. Mihailović koji je bio dobar prijatelj sa državnim sekretarom Robertom Lasingom sa kojim su Albala i Mihailović uspostavili odnose međusobnog poštovanja i dubokog razumevanja.
Sve te veze bile su od presudnog značaja da se 28. jul 1918. godine u Americi proglasi za Srpski dan i to na četvorogodišnjicu austrougarske objave rata Srbiji. I da se na Beloj kući i na javnim i državnim zgradama u SAD zavijori srpska zastava po nalogu samog američkog predsednika Vudro Vilsona.
Istog dana, u smiraj Velikog rata, Vilson je pojasnio stratešku poziciju SAD u proglasu “Narodu Sjedinjenih Država”, u kojem je poručio: „Plemenito je taj narod odgovorio. Tako čvrsto i hrabro su se oduprli vojnim snagama zemlje deset puta veće po broju stanovništva i vojnoj moći, i tek kada su tri puta proterali Austrijance i nakon što su Nemačka i Bugarska pritekle u pomoć Austriji, bili su primorani da se povuku preko Albanije. Iako je njihova zemlja bila opustošena i njihovi domovi razoreni, duh srpskog naroda nije bio slomljen. Mada nadjačani nadmoćnijim silama, njihova ljubav prema slobodi ostala je neumanjena. Brutalna sila nije uticala na njihovu snažnu odluku da žrtvuju sve za slobodu i nezavisnost“, napisao je Vilson.
Samim tim činom David Albala je uspeo da objedini svoja tri cilja: finansijsku i javnu podršku SAD i Jevreja otadžbini Srbiji, da izdejstvuje podršku Srbije naporima za ostvarivanje jevrejske države i da aktivno učestvuje u tome.
Po povratku u Beograd, Albala se 1920. godine oženio Paulinom Leb, istaknutom prevoditeljkom, književnom kritičarkom i profesorkom književnosti, i sa njom je 1925. godine dobio ćerku Jelenu.
Nastavio je da bude aktivan u raznim jevrejskim udruženjima u Kraljevini Jugoslaviji (Sarajevu, Beogradu, Zagrebu), a mnoga od njih je i sam osnovao. Prikupljao je finansijsku pomoć za razne projevrejske organizacije vezane za stvaranje nove jevrejske države. Pisao je za Politiku, Vreme i za Srpski književni glasnik, kao i za lokalna jevrejska glasila u Kraljevini. Napisao je i dva dramska dela „Erev Yom Kipur“ i „Krizu“. Za naučno delo „Tuberkuloza pluća“ dobio je 1925. godine nagradu Srpske kraljevske akademije nauka.
Po povratku u Beograd, 1919. godine pristupa Radikalnoj stranci Nikole Pašića i dobija posao opštinskog lekara. Kratko vreme bio je odbornik opštine Grada Beograda da bi potom podneo ostavku na mesto opštinskog lekara zbog sukoba interesa. Usled neslaganja sa metodama drugih članova stranke, brzo je napustio Radikalnu stranku Nikole Pašića.
David Albala je veoma dugo ljubomorno čuvao Vesnićevo pismo, iako su ga mnogi od njega tražili. Sve do 1935. godine kada je odlaskom u Palestinu odlučio da preda i ostavi pismo u biblioteci Jerusalimskog univerziteta znajući da će ono tamo biti sačuvano i da mu je tamo i mesto. I to kao dokaz da srpska država priznaje jevrejskom narodu da ima svoju domovinu na tlu današnjeg Izraela.
Bio je presrećan kada mu je jugoslovenska vlada 1935. godine, predložila da u Palestini zasadi maslinovo drvo za spomen-šumu kralju Aleksandru I Karađorđeviću, i to kao članu centralne uprave Udruženja rezervnih oficira i ratnika. Tim potezom su jugoslovenski Jevreji iz kibuca Shar HaAmakim, kod Haife hteli da se oduže ubijenom kralju i srpskom narodu.
U Palestini je već od 1928. godine postojala spomen šuma jednom srpskom vladaru – kralju Petru I Karađorđeviću, unuku vožda Karađorđa, u srpskom narodu poznatom i kao kralj Petar Oslobodilac ali i kao Stari kralj. Albali je to bio prvi odlazak u obećanu zemlju, iako je taj put davno planirao ali ga je stalno odlagao zbog finansijske situacije u kojoj nije mogao da priušti takav „luksuz“.
Godine 1939. na predlog kneza Pavla Karađorđevića, čiji je Albala bio lični prijatelj u koga je knez imao neograničeno poverenje, poslat je od strane Kraljevine Jugoslavije u drugu specijalnu misiju u SAD. Poverljivost misije se ogledala u činjenici da o njoj nije bio obavešten ni tadašnji opunomoćeni ministar Kraljevine Jugoslavije u Vašingtonu, već ga je tek kasnije Albala obavestio o ciljevima svoje misije.
Misija je imala sličan karakter kao i prva, a bila je zasnovana na tome da se opet radi na dobijanju zajma za nabavku naoružanja za jugoslovensku vojsku kao i o obaveštavanju američkih uticajnih ličnosti o Kraljevini Jugoslaviji i njenom političkom stavu sve u sa predstojećim ratom koji je bio na pomolu.
Tadašnja Kraljevina Jugoslavija je naoružanje nabavljala od Čehoslovačke, a deo od Francuske, Nemačke, Belgije i Italije. U to vreme Čehoslovačka više nije postojala, dok su ostale države bile u ratu. Sovjetski Savez nije prodavao oružje jer se i sam naoružavao, a pošto u to vreme nisu ni postojali diplomatski odnosi između Kraljevine Jugoslavije i Sovjetskog Saveza, izbor se sveo na SAD.
Na žalost, ova misija nije urodila plodom, pre svega iz razloga proklamovane američke neutralnosti u tom trenutku. Sve do napada na Perl Harbur 1941. godine Amerika se nije mešala u sukob već je jedino humanitarno pomagala Veliku Britaniju. Vodio je razgovore sa vodećim ljudima američke politike i biznisa, ali sve to nije dopiralo do predsednika Ruzvelta sa kojim se u jednom trenutku i sastao u Beloj kući.
Propasti misije doprinelo je i to što je 1940. godine američki Kongres doneo odluku da zajam ne može da dobije nijedna država koja nije izmirila stara ratna dugovanja, među kojima je bila i Kraljevina Jugoslavija.
Albala se nakon te misije nije vratio u domovinu, a supruga i ćerka su mu se pridružile 1940. godine. Iznenada je preminuo 4. aprila 1942. godine u Vašingtonu, a njegova urna kasnije je preneta u Njujork gde mu je zahvalno Društvo jugoslovenskih Jevreja podiglo spomenik. Zahvalni Jevreji iz svih delova sveta su posadili mnoga komemorativna stabla u njegovu čast.
Autor: Goran Mekić
Bibliografija:
1.L. Albala, Vidov život. Biografija Davida Albale, Beograd 2008.
2.Dr Djordje N.Lopičić , „Dr David Albala ,Specijalni delegat pri Jugoslovenskom Kraljevskom poslanstvu u Vašingtonu 1939-1942“, 2010 Beograd
3. https://he.m.wikipedia.org/wiki/דוד_אלבלה.
4. http://elmundosefarad.wikidot.com/albala-david
5. Popović, Jevreji u Srbiji 1918-1941, Beograd 1997.
6. http://www.politika.co.rs/sr/clanak/408177/Od-mita-i-legende-do-zvanicne-potvrde
7. http://jevrejskadigitalnabiblioteka.rs.
8. Prof.dr Paulina Albala: „Dr David Albala kao jevrejski nacionalni radnik“
9. Michael Freund: David Albala: Serbian warrior, Zionist hero. Jerusalem Post
10. Marlena Vajnberger-Pavlović: „Lobista za srpske interese“