U srcu Srbije, predivnoj Šumadiji od čijih predela i zelenila vam zastane dah, tu između Divčibara, Zlatibora, Povlena i Maljena živi jedna varoš, koju su davnih dana naselili Kosjeri, po kojima se ona i dan danas zove Kosjerić.
U toj istorijom bogatoj varoši, rođeni su mnogi znameniti ljudi koji su ostavili traga u našoj kulturi. Među njima je i Liza Križanić, jedna od najlepših žena, koja je postala nadaleko poznata i čija umetnička dela krase prostor Doma kulture u srcu grada.
Rođena je u Kosjeriću 6. marta 1905. godine kao Draginja Marić u uglednoj učiteljskoj porodici, koja je negovala duhovno bogatstvo kao nešto najdragocenije, pa je često taj period svog života opisivala kao jedan od najbezbrižnijih, koje je poredila sa „grofovanjem“. Odrastala je uz dva brata Sretena i Dragoslava, koji će postati jedni od najumnijih ljudi našeg doba, a cela porodica će joj nadenuti nadimak Liza, koje će nositi kao svoje ime.
Već početkom Velikog rata, porodica se razilazi, otac sa vojskom prelazi Albaniju i stiže na Krf, ona se sa majkom i bratom Dragoslavom seli u Prizren i Užice, dok su brat Sreten i tetka koja je sa njima živela, otputovali u Francusku. Po završetku rata, žive u Skoplju, a Liza će 1923 godine zbog izuzetnog uspeha biti oslobođena polaganja maturskog ispita. Iako je kao mlada pokazala ogroman talenat za slikanje, ipak upisuje književnost i francuski jezik na Filozofskom fakultetu u Beogradu.
Od majke dobija novac za odlazak u Pariz kako bi se usavršavala na Sorboni godinu dana, jer je po majčinim rečima najbitnije bilo da „deci treba bogatstvo staviti u glavu a ne u kuću“.
U Parizu sa svojom drugaricom Desankom Maksimović boravi u periodu 1924/25. godine, gde su slušale predavanja iz istorije umetnosti i estetike na Sorboni, obilazile grad i razgledale dela u Luvru. Desanka Maksimović je nešto pre tog perioda objavila svoju knjigu poezije, koja je bila ukrašena omotom umetnika Pjera Križanića, koji im se pridružuje u Parizu i njih troje nastavljaju zajedničko druženje. Tada nastaje i njihova zajednička fotografija.
Njih dve žive u jednoj sobi na mansardi u ulici Sen Žak, dok Liza sve više vremena posvećuje umetnosti i slikarstvu. Tada je u Parizu boravilo mnogo naših umetnika, pa će tamo upoznati Savu Šumanovića i Zoru Petrović, sa kojom će ostati prijateljica do kraja života. Na Monmartru će održati svoju prvu i jedinu samostalnu izložbu, kojoj će prisustvovati i naši umetnici koji su tamo živeli, poput Milenka Šerbana, Save Šumanovića, Svetolika Lukića, Milivoja Uzelca i dr.
Pored njene ljubavi prema slikarstvu koje se tamo razvija, u Parizu je buknula i njena ljubav sa Pjerom, koji je bio opčinjen njenom lepotom i zaljubio se u nju na prvi pogled. On koji je tada već bio slavan kritičar i karikaturista „Politike“ (posle i „Ježa“), „Koprive“, bio je njen nerazdvojni pratilac, bodrio je da usavrši slikarstvo, u tom trenutku je imao 37 godina, dok je Liza sa svojih 19, tek otkrivala svet.
Po povratku u Beograd, sklopili su brak i postali jedan od najpoznatijih parova koji je u svom domu u Jevremovoj ulici na Dorćolu, okupljao intelektualni i umetnički svet.
O tom vremenu Liza će napisati: „Imali smo prostran stan, pa sam petkom kuvala pasulj, sa suvim mesom i rebarcima. I toga dana bio je otvoren stan za sve umetnike. Dolazili su mnogi slikari petkom na pasulj. Možete misliti gladni slikari! A ja, pun lonac od osam litara napravim. Pa sa belim lukom i prste da poližete!“
Petak je u Beogradu znalo se – kod Lize na pasulj! A uz pasulj je uvek bilo nešto slatko, krofne, palačinke ili marcipan. Društvo su im često pravili Milo Milunović, Ignjat Job, Milivoj Uzelac, Milan Rakić, Ivo Andrić, kao i Jovan Dučić koji je kad god je bio u Beogradu, dolazio u posetu, Risto Stijović i Toma Rosandić, Vladislav Ribnikar.
U domu tadašnjeg diplomate i pesnika Milana Rakića upoznala je Ivu Andrića sa kojim će ostati prijatelj do kraja života. Cuca Sokić i Peđa Milosavljević su je bodrili da slika, od Save Šumanovića je dobila na poklon dva pejsaža. Često su se njihova druženja završavala u Skadarliji, u „Dva jelena“ ili u „Ruskoj liri“, uz ruske i ciganske pesme.
Ali, pored slikanja, Liza Marić-Križanić postaje jedan od najpoznatijih modela za ženski portet beogradskim i stranim slikarima. Njena izuzetna lepota, ostala je zabeležena na mnogobrojnim portretima koji i dan danas krase umetničke galerije, muzeje i legate. Bila je i jedna od retkih žena koja je vozila auto i pored toga što ondašnje društvo nije blagonaklono gledalo na to.
Međutim, početak Drugog svetskog rata promenio je mnogo toga ne samo u životu bračnog para, nego i celokupnog društva u Beogradu. Tokom bombardovanja 6. aprila 1941. zgrada u kojoj su živeli je bombardovana a ona je jedva preživela. Ispod ruševina je tražila slike naših poznatih umetnika, a sama je obilazila stanove onih koji su morali da napuste grad.
Na molbu majke svog prijatelja Eriha Šlomovića, obilazi stan i zatiče da im je nova vlast zaplenila sve stvari. Porodica Šlomović se u tom trenutku sklonila u Aleksinac, i sa sobom ponela njihovu čuvenu zbirku dela francuskih umetnika, ali je 1942 godine, primila užasnu vest, da su svi muški članovi te porodice, ubijeni u logoru Sajmište.
Nakon rata, Liza se povlači u sebe, teško se miri sa gubitkom prijatelja koji su ili ubijeni ili napustili zemlju, a tugu za njima leči slikanjem. Učestvovala je u izgradnji zemlje i sa svojim kolegama umetnicima Predragom Milosavljevićem i Milom Milunovićem radi na izradi mozaika „Devojka sa bakljom“, koji je postavljen u Jugoslovenskom dramskom pozorištu.
Međutim, njeno zdravlje i život sa Pjerom postaju sve teži. Brak sa Pjerom završiće se nakon jednog njenog iznenadnog dolaska u stan, kada ga bude zatekla u krevetu sa njihovom kućnom pomoćnicom. Ostavila ga je odmah, ćutke i zauvek! Iako je izjavio prilikom dobijanja nagrade za životno delo, da pola nagrade pripada njoj, ona mu nije oprostila.
Preselila se kod majke u Prizrensku ulicu, u stan koji joj je služio kao atelje, muku mučila sa krovom koji je prokišnjavao, slikala i davala časove slikanja. Zahvaljujući Desanki Maksimović, koja se zauzela za nju, uspela je da ostvari umetničku penziju, dok se ona sama sve više povlačila u sebe, posvetivši se slikanju.
Preminula je 3. maja 1982. godine. Na večni počinak ispratiće je najbliži, među kojima je bila i Desanka Maksimović koja će o njoj napisati:
„Na nebu našeg slikarstva, međutim, pojavila se ona kao dugin lik sa svih sedam boja i njihovih oreola nad njenim rodnim Kosjerićem, gde je 1905. ugledala svet. Ako oči, ako svest, mogu da pamte, onda su upamtili svetlosti i boje rodnog joj planinskog kraja i ostali im verni celog života“ – Desanka Maksimović, 1983g.
Deceniju kasnije, na inicijativu Olge Marić, supruge Dragoslava Marića, Lizinog brata, ponuđen je legat Lize Marić Križanić opštini Kosjerić, u kom su dominirala njena umetnička dela i lična arhiva. O legatu se starala i od njega napravila celinu, Milunika Mitrović, tadašnja direktorka Doma kulture u Kosjeriću. Milunika Mitrović je napisala dramu posvećenu Lizi Marić Križanić, a Vera Jovanović monografiju.
Preko 40 slikara je naslikalo njen lik i on će ostati zabeležen na platnima Ignjata Joba, Petra Dobrovića, Zore Petrović, Nikole Graovca, Mila Milunovića i mnogih drugih, dok se slike koje je ona naslikala nalaze u Narodnom muzeju u Beogradu, Muzeju grada Beograda, Spomen zbirci Pavlja Beljanskog u Novom Sadu, kao i u galeriji legata u Kosjeriću.
Liza Marić-Križanić počiva na Novom groblju u Beogradu.
Autor: Dijana Vasiljević
