Tri stotine godina nakon što su elitni renesansni umetnici u Firenci odgledali prvu operu pod nazivom “Dafna”, u Srbiji nedavno oslobođenoj od osmanlijske vlasti, izvedena je prva spska opera „Na uranku“, čiji je kompozitor i dirigent Stanislav Binički, rođen na današnji dan 1872. godine. Libreto za operu je napisao Branislav Nušić. Binički je poznat i kao autor „Marša na Drinu“, komponovanog početkom Prvog svetskog rata u čast pobede srpske nad austrougarskom vojskom na Ceru i komandanta Gvozdenog puka Milivoja Stojanovića.
Prva srpska opera “Na uranku” izvedena je 20. decembra 1903. godine u Narodnom pozorištu u Beogradu, a plod je saradnje Biničkog i Nušića. Njihova ranija saradnja vezana je za pokušaje da se publici Narodnog pozorišta u Beogradu prikaže nešto drugačije, originalno i bliskije operi kroz delo “Ljiljan i omorika” iz 1900. godine. Nedugo nakon ove saradnje počinju rad na operi „Na uranku“. Nušić je namenski napisao operski libreto, oslanjajući se na sugestije Biničkog, kako bi tekst što prirodnije odgovarao muzici.
Iako je veristički uticaj primaran, opera “Na uranku” je zapravo sinteza verizma i tradicionalne opere sa elemenatima srpskog folklora uz dodatke orijentalnog prizvuka. Binički se vodio time da prva srpska opera mora imati ne samo siže koji će se odvijati u ambijentu srpskog sela, već da i muzika mora dočarati taj ambijent. Opera u skladu sa verističkim uticajem ima tragičan i krvav rasplet. Napisana je u jednom činu, a premijernim izvođenjem dirigovao je sam Stanislav Binički. Glavne uloge tumačili su bračni par Sultana Cijukova i Žarko Savić.
Radnja opere “Na uranku” je sledeća: U srpskom selu pod turskom vlašću rađa se ljubav između Radeta i Stanke. Stanka dolazi na bunar po vodu očekujući Radeta. On ubrzo dolazi i njih dvoje pričaju o svojoj ljubavi i čežnji. Nailazi Radetova majka Anđa koja ih blagosilja i odobrava venčanje. Stanka se zadrži na livadi berući cveće ushićena zbog skore svadbe. Seoski aga Redžep beznadežno je zaljubljen u Stanku i namerava da osujeti njen brak sa Radetom. On nailazi i zaklinje Stanku da mora odgovoriti na njegovu ljubav i poći za njega. Ona mu odgovara da voli Radeta, on joj preti, a ona se otima i beži.
Sledećeg jutra celo se selo okupilo u veselju u čast venčanja mladih, iznenada se pojavljuje Redžep i u velikom besu govori da je Rade „sin greha, sin celoga sela“. Niko u to ne veruje. Pojavljuje se majka Anđa i na opšte zaprepašćenje priznaje da Rade jeste vanbračno dete, ali ne dete greha već ljubavi. U besu i očajanju Rade potegne oružje na svoju majku, ona presvisnu od bola, a Redžepovi ljudi na silu odvode Stanku.
Poznate muzičke numere iz ove opera su “Kad bi znala dilber Stano”, Redžepova arija, “Tamo za tom gorom”, arija Stanke i Hor momaka i devojaka. Iako se opera oslanjala na uspele evropske uzore, ona je potpuno odgovarala srpskom duhu, sa neizostavnim orijentalnim elementima, dok je u pojedinim segmentima Binički iznedrio čist srpski nacionalni stil u muzici. Premijera prve srpske opere jedan je od najznačajnijih momenata u istoriji srpske nacionalne muzike, ali, nažalost, danas ne raspolažemo sa mnogo originalnih izvora koji bi dali potpuniju sliku kako je protekla praizvedba prve srpske opere, a u godinama koje su usledile nije ostao sačuvan ni originalni plakat.
Nakon prvih predstava, kritika je imala same pohvale za ovo delo, potpuno imajući u vidu otežavajuće okolonosti da muzički ansambl mora da se sastavlja iz svih raspoloživih orkestara i muzičkih društava koje je prestonica u tom trenutku imala. Možda je najbolji prikaz Biničkovog pregalaštva dao sam Nušić: “Iako malo po broju, ono što je Binički dao – naše je. On je od onih naših muzičara i kompozitora koji su ušli u dušu naše narodne pesme, pevaju je i sami, vole je, uživaju u njoj. Biničkove pesme odlikuju se narodnim koloritom. Sve što je imao, sve što je mogao dati, Binički je priložio kulturnom razvitku i napretku svog naroda“.
Partitura i veći deo orkestarskog materijala izgubljen je u bombardovanju Beograda 1941. godine, posebno zdanja Narodne biblioteke Srbije koja se do tada nalazila na Kosančićevom vencu, ali je na osnovu fragmenata, određenih snimaka i sećanja, kao i postojećeg klavirskog izvoda, operu ponovo orkestrirao dirigent Angel Šurev. Svoju značajnu obnovu prva srpska opera je doživela 1968. godine kada je izvedena na sceni Narodnog pozorišta u Beogradu u režiji Jovana Putnika. Verovatno zbog značajne revidacije, ovo izvođenje je proglašeno premijerom. Izvedena je zajedno sa operom “Simonida” Stanojla Rajičića povodom obležavanja jednog veka od osnivanja Narodnog pozorišta u Beogradu.
Binički je osnivač i Beogradskog vojnog orkestra (1899), a sa Stevanom Mokranjcem osniva Srpsku muzičku školu, koja je kasnije dobila ime „Mokranjac“.
Nušić, međutim, u knjizi „Stari Beograd” navodi da je operska umetnost u Srbiji zaživela mnogo pre toga, još u prvoj polovini 19. veka. “Ko bi rekao da je u nas bilo opere i to originalne, još prve polovine prošloga veka. I to, što je još neverovatnije, bilo je i operskih pevača i operske muzike i sve, sve opersko, tako da dopisnik Novina srbskih, koji opisuje taj prvi prikaz, oduševljeno počinje svoj dopis: ‘Danas smo bili učastnici i zritelji toržestva, kako se samo po najvećim evropskim državama događa‘”.
To je bilo 8. novembra 1840. godine u Kragujevcu, kada su “još od poldne već razdavane su bile pozivatelne cedulje za državši se isto veče teator”. Te večeri je predstavljena “Ženidba cara Dušana”, komad koji je “g. profesorom matematike u ovdašnjem liceumu Atanasijem Nikolićem sočinjeno u pesmama, na formu talijanskih opera”. Orkestar je bila “banda knjaževska” pod upravom svoga kapelmajstora Josifa Šlezingera, koji je i sve pesme u note stavio.
Atanasije Nikolić, zabeležen kao pisac prve srpske opere, tek je 1839. godine došao u Srbiju za profesora u novi kragujevački licej i već prve godine svoje službe piše i priređuje operu. U Kragujevcu je tada, posle Vujićevih pozorišnih predstava, svet već bio svikao na teatar, no ipak je bio vrlo iznenađen ovim novim načinom prikazivanja.
Predstavu je posetio i sam knez Mihailo i svi velikodostojnici srpski, i g. Nikolić je “kako sočinenijem ovim, tako i igranjem rola sa svojim personalom ne samo soptvestvovao smislu predstavljenih no je svako očekivanje kako knjaza tako i ona zritela, koji su imali prilike u najvećim evropejskim teatrima biti, prevazišao‘”. Nušić još kaže da je ova opera još jednom ponovljena posle čitavih mesec dana, o Svetom Nikoli, slavi kneževoj.
Istorijski podaci pokazuju da početak beogradske operske umetnosti datira s kraja 19. veka, kada je 1894. godine izvedena prva operska predstava, Blodekova “U bunaru”, pod dirigentskom palicom Josifa Svobode. Još jedan od važnih datuma je i 1901. godina, kada je Božidar Joksimović napisao operu “Ženidba Miloša Obilića”, ali to delo nikada nije izvedeno.
Po završetku Prvog svetskog rata, dok se Srbija oporavljala od strašnih stradanja, februara 1919. godine osnovana je opera sa baletom. U to vreme, zgrada Narodnog pozorišta bila je u renoviranju jer je iz rata izašla prilično oštećena. Opera i balet smešteni su u zgradu Manježa, u kojoj je održana i premijerna predstava, Pučinijeva “Madam Baterflaj” 11. februara 1919. godine, a prvi direktor Beogradske opere bio je Stanislav Binički.
Beogradski balet zaživeo je u okviru Opere tokom 1919-1920. godine. Temelje beogradskog baleta postavili su ruski umetnici emigranti, Klaudija Isačenko i Jelena Poljakova, prvi šef Baleta. Iste godine nastala je i Beogradska filharmonija, jedan od najznačajnijih muzičkih ansambala, u čijm osnivanju je učestvovao i Stevan Hristić.
Početkom 19. veka Srbija je još bila pod turskom vlašću, bez države i institucija, a u takvom okruženju razvoj kulture je bio gotovo nemoguć. Međutim, nakon potpisivanja Hatišerifa 1830. godine Srbija dobila temelje svoje državnosti i prostor za razvoj kulture. U takvom okruženju komad sa pevanjem pokazao se kao zgodna muzičko-scenska forma, i suvereno je vladao srpskom pozorišnom scenom većim delom 19. veka, kao i prve tri decenije 20. veka, postavši autohtona kulturna tvorevina srpskog podneblja.
Raznovrstan razvoj komada sa pevanjem uslovio je prve pokušaja da Srbi stvore svoju operu, do čega je konačno i došlo na samom početku 20. veka, vremenu izuzetno plodnom za srpsku kulturu. U tom smislu, prva srpska opera „Na uranku“ bila je prirodno nadovezivanje na sve ozbiljniji muzički jezik koji je svoj pun razvitak dosegao u komadima sa pevanjem. Sve do kraja 19. veka, komadi sa pevanjem ostaju okosnica repertoara Narodnog pozorišta u Beogradu, iako kompozitori sve više gaje tendencije ka ozbiljnijem muzičkom izražavanju.
Pozorišni plakati iz druge polovine 1903. godine svedoče o velikom prisustvu operske i vokalno-instrumentalne muzike velikih svetskih kompozitora. Pozorišni orkestar na čelu sa dirigentom Petrom Krstićem, pauze između činova popunjavao je odlomcima, uvertirama, portpurima iz opera Bizea, Gunoa i Verdija dok je na samom početku te sezone izveden celovečernji koncert sa delima Betovena, Griga, Mendelsona, Leonkavala, a u drugom delu izvedena je cela Mocartova Simfonija Jupiter. Bio je ovo veliki odskok za celokupan ansambl „muzičke grane“ pozorišta, kojim je publici dokazano da je postao zreo za izvođenje serioznijih dela.
Prvo svetsko delo koje se smatra operom u današnjem smislu potiče iz 1597. godine. Bila je to Dafna (danas je izgubljena), a napisao ju je Jacopo Peri za elitni krug firentinskih humanističkih umetnika koji su se okupljali u prostorijama „Camerata“. Opera Dafna je htela da oživi klasičnu grčku tragediju, u okviru šireg buđenja antike koje je bilo vrlo važno za renesansu. Druga Perijeva opera „Euridika“ iz 1600. godine, predstavlja prvu opernu partituru koja se sačuvala do naših dana.
Reč opera izvorno znači „dela“. Naime, to je množina latinske reči opus (delo), čime se želelo reći da opera objedinjuje umetnosti solo pevanja, horskog pevanja, deklamacije i plesa u scenskom spektaklu. Među ranim elementima iz 16. veka, koji se još nisu složili u prepoznatljivu operu, treba spomenuti dvorsku paradu zvanu „maska“. Muzičko-dramski elementi mogu se videti i u madrigalima iz 16. veka, koji su se ulančavali kako bi se postigla dramska radnja.
