Zvonik najstarije crkve u Prizrenu, Bogorodice Ljeviške, koja je u albanskom pogromu nad Srbima na Kosovu i Metohiji u martu 2004. godine teško oštećena zajedno sa još 35 pravoslavnih crkava i hramova, obnovljen je u junu 2020. godine.
Bogorodica Ljeviška u Prizrenu i dalje je okružena bodljikavom žicom koja nas seća na rušilački pohod Albanaca sa Kosova i Metohije u martu 2004. godine, kada je od 17. do 19. marta proteran je veliki broj Srba i drugog nealbanskog stanovništva, spaljene njihove kuće i oskrnavljeni srpski kulturno-istorijski spomenici.
Ministarstvo za kulturu i informisanje Srbije za neophodne radove na zvoniku opredelilo je 2,2 miliona dinara. Pripremni radovi izvedeni su krajem 2019. i početkom 2020. godine, a realizacija je planirana za proleće. Usled pandemije Kovid-19, realizacija je ponovo odložena do ukidanja vanrednog stanja, saopštilo je resorno ministarstvo.
Radovi su započeli 12. juna i obuhvatali su sanaciju i rekonstrukciju zvonika, da bi 13. juna bilo podignuto zvono i izvedeni radovi na njegovom uležištenju. Ujedno su obavljeni zamena oštećenog olovnog krovnog pokrivača, čišćenje trotoara i uređenje crkvene porte, navodi ministarstvo i dodaje da je projekat sproveden u cilju očuvanja i predstavljanja srpske kulturne baštine sa Kosmeta, te jačanja kolektivne svesti o značaju sopstvenog nacionalnog identiteta i kulturnog nasleđa.
Etnički motivisano nasilje nad Srbima u martu 2004. godine odigralo se pred očima sveta, tačnije pred dve međunarodne misije – vojnom misijom Kfora koja je u južnoj srpskoj pokrajini imala 38.000 vojnika iz 39 zemalja i civilnom misijom UNMIK koja je brojala 8.000 policajaca iz 52 zemlje.
Marta 2004. crkva je zapaljena iznutra, oltarski prostor je oskrnavljen, a časna trpeza razbijena. Freske su pretrpele velika oštećenja.
Bogorodica Ljeviška je 2006. godine upisana na UNESKO listu svetske kulturne baštine, ali ni posle 16 nije obnovljena, iako spada u međunarodno kulturno nasleđe. Jedan je od najlepših i najvrednijih spomenika srpske srednjovekovne umetnosti i kulture, a vršnjakinja je pariske katedrale Notr Dam.
Bogorodičina crkva u Ljeviši, jednom od najstarijih delova Prizrena, pregrađena je i dograđena 1307. godine, na mestu stare bazilike koja je ležala na još starijim temeljima vizantijske crkve. Obnovio ju je kralj Milutin uz pomoć prizrenskih episkopa Damjana i Save između 1306. i 1309. godine.
Tada je arhitekta, protomajstor Nikola sa svojim dunđerima podigao hram sa pet kupola kojem je dodata priprata sa spratom, a nad njim i zvonik koji stremi visoko iznad kuća Prizrena i naglašava duhovni centar u gradu. Ikone je živopisao Mihailo Astrapa.
Po padu Srbije pod Turke, Bogorodica Ljeviška je jedno vreme bila hrišćanska bogomolja, o čemu svedoči zapis nepoznatog učenog muslimana koji je na arapskom jeziku urezao stih: „Zenica oka moga gnezdo je tvoje”.
U džamiju je pretvorena pre 1756. godine kada je dobila naziv Džuma-džamija, a za vreme turske vlasti, freske su izubijane čekićem, pokrivene malterom i prekrečene. Tek 1912. godine, posle oslobođenja Prizrena, hram je ponovo postao hrišćanski, a freske su otkrivene 1950-ih godina dok su radovi na njihovoj restauraciji trajali su do 1976. godine. Početkom 21. veka freske su ponovo pretrpele velika oštećenja i pored prisustva međunarodnih snaga.
Najstarije sačuvane freske u crkvi Bogorodice Ljeviške datuju se u treću deceniju 13. veka. Sve ostale freske delo su slikara vođenih majstorom Astrapom, i nastale su između 1307. i 1313. godine. Sve te freske su izubijane čekićem u vreme Osmanlija, restaurirane u prošlom veku a u ovom veku ponovo uništene.
Ostaci najstarijeg živopisa u Bogorodici Ljeviškoj potiču iz vremena Svetog Save, odnosno perioda između 1220-1230. godine.
Veliki vizantijski pokret duhovne obnove potekao je iz Carigrada, kojim je u to doba vladala dinastija Paleologa, a najviše su se isticale prestonice – Carigrad, Solun i dvor kralja Milutina u Srbiji. Kralj Milutin je 1299. postao član najuže carske porodice, kada je postao zet Andronika II oženivši njegovu ćerku Simonidu, koja je tada imala samo pet godina.
Milutin je od Srbije stvorio jedno od najjačih žarišta kulturne delatnosti, a u umetnosti je bio više nadahnut tradicijama vizantijske umetnosti, nego nasleđem srpske umetnosti 13. veka. On, kao novi ktitor, obnavlja Hilandar, i podiže crkve Svetog Đorđa u Starom Nagoričinu, Svetog Nikite, Gračanicu, Kraljevu crkvu u Studenici, manastir Banjsku i Bogoridicu Ljevišku.
Osim u crkvi manastira Banjska (svoju grobnu crkvu gradio je po uzoru na Studenicu u kojoj je sahranjen Stefan Nemanja), u zadužbinama kralja Milutina preovlađuje nov način zidanja opekom i tesanicima u naizmeničnim redovima, utapanim u malter. Usvojen je tip upisanog krsta, sa jednom ili pet kupola, a fasade su plenile šarenilom.
Ljeviška je prvi spomenik u kojem se u Srbiji predstavljaju svetiteljke. Izdvaja se, po lepoti Sv. Varvara, sa bogatim plemićkim ukrasom na glavi i raskošnom odećom.
Prizren, nekadašnje rimsko i vizantijsko naselje, od početka 11. veka pominje se kao sedište episkopije. U sastavu je srpske države krajem 12. veka, a zatim neprekidno od početka 13. (za vladavine Stefana Prvovenčanog) do sredine 14. veka.
Važno trgovačko središte i čvorište puteva za Peć, Kosovo, Tetovo, Skoplje i Zetu, grad je dobio poseban značaj u vreme kralja Milutina i careva Dušana i Uroša. Neko vreme je bio prestonica srpske države. Pod Turcima je bio od 1455. do 1912. godine, kada je ponovo ušao u sastav Srbije.
Autor: Biljana Živančević
